Ο σύλλογος Κυνηδαριωτών Νάξου «Ο Άγιος Γεώργιος», έχει επιλέξει να αφιερώνει το ημερολόγιό του σε θέματα που αφορούν την ιστορία, την παράδοση, τα ήθη και τα έθιμα του τόπου μας, τιμώντας τη συλλογική μας ταυτότητα. Στο πλαίσιο αυτής της διαρκούς προσπάθειας του συλλόγου για την ανάδειξη του πολιτιστικού μας πλούτου, μέσα από το blog μας θα παρουσιάσουμε διάφορα ημερολόγια περασμένων ετών. Η σημερινή ανάρτηση είναι αφιερωμένη στο Κυνιδαριώτη αγιογράφο-ζωγράφο Γεώργιο Ιακώβου Καρποντίνη. Το ημερολόγιο εκδόθηκε το έτος 1997 και αναφέρεται στο βιογραφικό του Γιώργου Καρποντίνη, στο έργο του και καταγράφονται επίσης σκέψεις του ζωγράφου γύρω από την βυζαντινή εκκλησιαστική μας εικονογραφία.
ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΑΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ
Αρχές της Εκκλησιαστικής εικονογραφίας
Η εμφάνιση της εκκλησιαστικής εικονογραφίας (αγιογραφίας) δεν ταυτίζεται με τις αρχές του Χριστιανισμού. Διαμορφώνεται στην Εκκλησία σταδιακά και μπορούμε να πούμε ότι ήδη κατά τον 4ο αιώνα έχουμε τα πρώτα αγιογραφικά έργα. Κατά τον αιώνα αυτόν σχηματίζονται και καθιερώνονται, βάσει της εκκλησιαστικής Παράδοσης, οι μορφές των Βιβλικών προσώπων - του Χριστού, της Παναγίας Μητρός του, των Προφητών και Αποστόλων, καθώς επίσης και ορισμένα ιερά σύμβολα, όπως ο σταυρός, οι φωτοστέφανοι, τα μονογράμματα και άλλα.
Όσο η Εκκλησία θριαμβεύει επάνω στην ειδωλολατρία, τόσο η αγιογραφία παίρνει σοβαρή έκταση μέσα στο χώρο της λατρείας της. Με την πάροδο των χρόνων, η αγιογραφία αποκτά, στον εκκλησιαστικό χώρο της Ορθοδοξίας κυρίως, νέα θέματα, με συγκεκριμένα καθορισμένο εικονογραφικό πρόγραμμα ως προς την εντός του ναού θέση και τοποθέτηση των διαφόρων παραστάσεων (του Χριστού, της Υπεραγίας Θεοτόκου, των Προφητών, Αποστόλων, Αγίων κ.λ.π.). Ο καθορισμός αυτός δείχνει ότι, όπως ο θεολόγος ως σκεπτόμενος άνθρωπος ή ο υμνογράφος ως ποιητής, έτσι και ο αγιογράφος ως καλλιτέχνης είναι ελεύθερη - πλην με εκκλησιαστικό (και όχι αυθαίρετο) τρόπο - δημιουργική προσωπικότης. Και εδώ βρίσκεται η εκκλησιαστική σημασία και το λειτούργημα της δημιουργίας του αγιογράφου: μία ελεύθερη και δημιουργική εν εκκλησιαστική κοινωνία προσωπικότης, που ζωγραφίζοντας, με μοναδικό για τον καθένα καλλιτέχνη τρόπο, υπακούει στους ορισμούς του εκκλησιαστικού δόγματος το οποίο και εκφράζει εικαστικά με την εικονογραφία.
Εποχές της βυζαντινής Αγιογραφίας
Μπορούμε να πούμε πως, από τον 11ον αιώνα μέχρι την άλωση της Πόλης (εποχή των Παλαιολόγων) και κατόπιν κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο, έχουμε τις σπουδαιότερες δημιουργικές εξελίξεις στην Ορθόδοξη εκκλησιαστική αγιογραφία στο Βυζάντιο. Ας αναφέρουμε εν παρενθέσει ότι η εκκλησιαστική αγιογραφία στη Δυτική Εκκλησία ακολουθεί το δικό της δρόμο με τη Ρωμανική, Γοτθική και κατόπιν τη μεταμεσαιωνική (Αναγεννησιακή) τεχνοτροπία. Διακρίνουμε εδώ, στη δική μας εκκλησιαστική παράδοση, την αγιογραφία σε Μακεδονική, Παλαιολόγεια αλλά και Κρητική (μεταβυζαντινή) τεχνοτροπία ή σχολή. Οι ιστορικοστυλιστικές αυτές διακρίσεις επικράτησαν κυρίως μετά τις έρευνες του μεγάλου ιστορικού της βυζαντινής τέχνης, του Γάλλου Γαβριήλ Millet (το 1910). Η Μακεδονική τεχνοτροπία, διαμορφωμένη από την εποχή των Κομνηνών, φθάνει σιγά σιγά στους Παλαιολόγους. Τα έργα της Μακεδονικής σχολής είναι έργα των ανθρωπιστικών και αυλικών κύκλων. Η τεχνοτροπία τους είναι καθαρά ανακτορική και ακαδημαϊκή. Έχει τις πηγές της στην παλαιά ελληνιστική τέχνη την οποία οι καλλιτέχνες μελέτησαν από ζωγραφισμένα χειρόγραφα, πολύτιμα δείγματα των οποίων έχουμε στο Ευαγγέλιο του Ραμπουλά (6ος αι.) στη Φλωρεντία, στο Μηνολόγιο του Βατικανού (10ου αι.), στο Ψαλτήρι των Παρισίων (10ου αι.) κ.ά. Την τεχνοτροπία αυτή αγάπησαν και υπηρέτησαν οι Βυζαντινοί καλλιτέχνες που εργάστηκαν με μεγάλη επιτυχία στη Μακεδονία και στη Σερβία. Της εποχής των Κομνηνών κυριότερο εκπρόσωπο έχουμε το Μανουήλ Πανσέληνο, ο οποίος ζωγράφισε το Πρωτάτο στις Καρυές του Αγίου Όρους το 1325. Την τεχνοτροπία αυτή βρίσκουμε επίσης και σε πολλά μέρη της Ελλάδας και της Σερβίας όπου ζωγράφισαν μαθητές του Πανσέληνου. Στην εξέλιξη της Παλαιολόγειας τεχνοτροπίας διακρίνουμε, κατά το Millet, τρεις φάσεις: την πρώιμη (της οποίας η διάρκεια φτάνει μέχρι το 1330), την ώριμη (μέχρι τα τέλη του 14ου αιώνα) και την υπερώριμη (κατά το 15ο αιώνα, στο τέλος της εποχής των Παλαιολόγων). Τα κέντρα αυτής της σχολής είναι η Κωνσταντινούπολις και η Θεσσαλονίκη. Τοιχογραφίες και ψηφιδωτά αυτής της τεχνοτροπίας μπορούμε να δούμε στη Μονή της Χώρας (Καχριμέ τζαμί) στην Κωνσταντινούπολη, όπως και στο ναό των Αγίων Αποστόλων και στον Άγιο Νικόλαο τον Ορφανό στη Θεσσαλονίκη. Μετά την άλωση της Πόλης το 1453, τόσο η Μακεδονική όσο και η Παλαιολόγεια τεχνοτροπία (που αποτελεί εξέλιξή της) παρανοούνται ως προς την εκκλησιαστική τους διάσταση και έτσι, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, η αγιογραφία αποκτά σταδιακά έντονο λαϊκό χαρακτήρα. Η εικόνα υπήρξε ανέκαθεν αντικείμενο λατρευτικής προσκύνησης και ευλάβειας. Αυτή δυνάμωνε την πίστη και τον ζήλο των χριστιανών με τη λειτουργική ανάμνηση του βίου των αγίων και των μαρτύρων τους οποίους απεικόνιζε. Μπορούμε συνεπώς να πούμε ότι η αγιογραφία λειτούργησε και λειτουργεί πάντα σαν ένα εκκλησιαστικό σχολείο, ειδικά μάλιστα στα χρόνια της σκλαβιάς.
Η εικονογραφία στην εποχή μας Οφείλω να εκφράσω εδώ την ευγνωμοσύνη μου στον αείμνηστο Φώτη Κόντογλου, το μεγάλο δάσκαλό μας, ο οποίος αγωνίστηκε να επαναφέρει στο προσκήνιο την εκκλησιαστική αυτή τέχνη, η οποία, αν και ζωντανή ως τις τελευταίες μέρες της Τουρκοκρατίας, εκφυλίζεται στα χρόνια της ελεύθερης πλέον Ελλάδας μέχρι τις ημέρες του Κόντογλου στο τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Πρέπει να πούμε ότι σ' αυτή τη νεκρανάσταση συνέβαλαν όχι μόνον το όραμα του Κόντογλου μα και άλλοι παράγοντες, όπως λ.χ. η συστηματική έρευνα της βυζαντινής τέχνης που οφείλεται στη γενικότερη άνθιση των βυζαντινών σπουδών στην Ελλάδα αλλά και στη Δύση. Έτσι, ειδικές εκθέσεις οργανώθηκαν κατά καιρούς, καθώς και ειδικές εκδόσεις βιβλίων διαδέχονταν η μία την άλλη. Φυσική συνέπεια όλης αυτής της κίνησης είναι η εμφάνιση ορθόδοξων αγιογράφων, οι οποίοι, αφού συνειδητοποίησαν αυτή την αλήθεια – τη σημασία δηλαδή και τη σπουδαιότητα της αγιογραφικής παράδοσης – στράφηκαν με αγάπη προς την ιερή αυτή τέχνη. Είναι πραγματικά ιερή η βυζαντινή ζωγραφική σαν λειτουργική εκκλησιαστική τέχνη. Προσπαθεί με τον τρόπο της να ερμηνεύσει το σύνολο Μυστήριο της εν Χριστώ σωτηρίας των ανθρώπων και του κόσμου, όπως αυτό συντελείται και εκφράζεται κατά τη θεία λειτουργία. Θεολογεί πολύ υψηλά, γιατί τα θέματά της δεν είναι απλώς θρησκευτικά και ανθρωπιστικά (όπως επικράτησε δυστυχώς στη Δύση από την Αναγέννηση και πέρα) αλλά εκκλησιαστικά και δογματικά, δηλ. θεο - ανθρωπικά εις "τύπον Χριστού". Η σύνολη πραγματικότητα είναι ειδωμένη μέσα από το μυστήριο της εν Χριστώ ανακεφαλαίωσης των πάντων, της κοινωνίας δηλαδή εν Αυτώ των ανθρώπων και του κόσμου με το Θεό Πατέρα δυνάμει και ενεργεία του Αγίου Πνεύματος. Η ορθόδοξη αγιογραφία σαν αγιοπνευματική εκκλησιαστική τέχνη αποτελεί έκφραση βαθυτάτων βιωμάτων και νοημάτων για την αληθινή και αιώνια ύπαρξη των ανθρώπων και του σύμπαντος κόσμου εν Χριστώ. Πρόκειται συνεπώς για μία τέχνη που δεν προσπαθεί να δημιουργήσει προσωρινές ψυχολογικές εντυπώσεις αλλά να επιδράσει μόνιμα στη σύνολη ύπαρξη του ανθρώπου.
Η τεχνική στις φορητές εικόνες
Ο κρόκος του αυγού αποτελούσε από αιώνες τη διαλυτική και συνδετική ουσία των χρωμάτων. Επίσης, ο κρόκος του αυγού συντελεί πολύ στη σταθερότητα και στην πυκνότητα των χρωματισμών. Έτσι, οι φορητές εικόνες ζωγραφίζονται με βάση αυτό το υλικό.
Στην τοιχογραφία
Για τη ζωγραφική του τοίχου, οι παλαιοί καλλιτέχνες χρησιμοποιούσαν την τεχνική του φρέσκο, δηλαδή ζωγράφιζαν πάνω σε υγρή επιφάνεια ασβεστοκονιάματος. Με τέτοιο τρόπο είναι ζωγραφισμένα και όλα τα δικά μας βυζαντινά μνημεία. Για τα βυζαντινά μνημεία της Νάξου μας, πολλές ιστορικές πληροφορίες θα βρούμε στο βιβλίο "Βυζαντινή τέχνη στην Ελλάδα - Νάξος" του εκδοτικού οίκου Μέλισσα.
Με αγάπη για τους συγχωριανούς μου και τη Νάξο. Ευχαριστώ θερμά το Δ.Σ. του συλλόγου μας για την τιμή που μου έκαμε να παρουσιάσω μέσω του ημερολογίου μας το έργο και τις σκέψεις μου για τη βυζαντινή αγιογραφία.
Γιώργος Καρποντίνης
Σελίδες του ημερολογίου
Έργα του Γιώργου Καρποντίνη βρίσκονται σε πινακοθήκες, μουσεία, ιδιωτικές συλλογές, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Αναφορές στο έργο του έχουν γίνει στην έκδοση «Χρώματα στο Ελληνικό Φως» (1994) και στο «Λεξικό Ελλήνων Ζωγράφων» του Λυδάκη (1976). Το 2020 στις «Νύχτες Πρεμιέρας», προβλήθηκε η ταινία μικρού μήκους «Αέναη Δημιουργία», του Π. Κουλουρίδη, αφιερωμένη στο έργο του Γ.Καρποντίνη. Στον τιμητικό τόμο «Τση αρχοδιάς αχνάρια» (2025) -για τον ομότιμο καθηγητή Μ. Σέργη- συμπεριλαμβάνεται το πόνημα «Γιώργος Καρποντίνης: Η βιογραφία και το καλλιτεχνικό έργο του ναξιώτη ζωγράφου-αγιογράφου», της Αικ. Ιακ. Τσελέντη.
Σχόλιο:
Η απόφαση ενός πολιτιστικού συλλόγου να αφιερώνει την έκδοση του ημερολογίου του σε θέματα που αφορούν την ιστορία, την παράδοση, τα ήθη και τα έθιμα του τόπου μας, αποτελεί μια πράξη τιμής και αναγνώρισης στο πολιτισμό του τόπου μας και τιμά τη συλλογική ταυτότητα των μελών του. Παράλληλα τιμώντας και πρόσωπα, αποτελεί παράδειγμα για τις νεότερες γενιές, αναδεικνύοντας τη σημασία του να τιμούμε όσους με τη δημιουργικότητά τους εμπλουτίζουν τον πολιτισμό μας. Μέσα από αυτή την αφιέρωση, ο σύλλογος συμβάλλει όχι μόνο στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, αλλά και στην ενδυνάμωση της συλλογικής μνήμης και ταυτότητας.
Η φωτογραφία μας: Από το αρχείο του blog μας Ο Γιώργος Καρποντίνης τον Νοέμβριο του 2024
Εν Κινιδάρω 2024
